Το μέλλον των Τραπεζών Ομφαλοπλακουντιακού Αίματος

Η Διευθύντρια της Τράπεζας Ομφαλοπλακουντιακού Αίματος (ΟΠΑ) του Ιδρύματος Ιατροβιολογικών Ερευνών της Ακαδημίας Αθηνών (ΙΙΒΕΑΑ), κα Αικατερίνη Σταυροπούλου-Γκιόκα, σε πρόσφατη διάλεξη της στο Ινστιτούτο Δημόσιας Υγείας του Αμερικανικού Κολλεγίου Ελλάδος παρουσίασε τα τρέχοντα επιστημονικά δεδομένα για τις διαθέσιμες κυτταρικές θεραπείες και έδωσε χρήσιμες απαντήσεις σε θέματα γύρω από τη σημασία της λειτουργίας των Τραπεζών ΟΠΑ για τα περιστατικά που απαιτούν άμεση μεταμόσχευση.

«Ο 21^ος αιώνας θα αποτελέσει σταθμό για τις κυτταρικές θεραπείες στην αντιμετώπιση σημαντικών νοσημάτων, όπως τα αυτοάνοσα νοσήματα, ο καρκίνος, ακόμα και οι λοιμώξεις» τόνισε η κα Σταυροπούλου κάνοντας την εισαγωγή της ομιλίας της. Από το 2007, ο Πρύτανης της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Harvard, Joseph B. Martin είχε υποστηρίξει ότι «οι κυτταρικές θεραπείες ενδεχομένως να προσφέρουν στην αντιμετώπιση των χρόνιων νοσημάτων, ό,τι και τα αντιβιοτικά στην αντιμετώπιση των λοιμωδών νοσημάτων τον περασμένο αιώνα», θέλοντας να τονίσει την σημασία τους. Οι κυτταρικές θεραπείες, που αφορούν στη χορήγηση κυττάρων προς όφελος του λήπτη, κατατάσσονται σήμερα στις νέες θεραπευτικές προσεγγίσεις οι οποίες αυξάνουν τη δυνατότητα αντιμετώπισης ευρέως φάσματος νοσημάτων, όπως τα εκφυλιστικά νοσήματα του νευρικού ιστού, τα καρδιαγγειακά νοσήματα, ο διαβήτης, η αρθρίτιδα, οι καταστροφές της σπονδυλικής στήλης, τα εγκεφαλικά επεισόδια κα. Σύμφωνα και με τα στοιχεία που παρουσίασε η κα Σταυροπούλου, η εξέλιξη των τεχνικών και της τεχνολογίας ανάπτυξης των κυτταρικών θεραπειών, προβλέπεται να ανοίξουν τον δρόμο στην επιστήμη για την εφαρμογή εξατομικευμένων θεραπειών σε πληθώρα σοβαρών ασθενειών.

Οι πιο διαδεδομένες κυτταρικές θεραπείες αφορούν στις παρακάτω διαδικασίες:

• Αλλογενής μεταμόσχευση, η γνωστή σε όλους μεταμόσχευση μυελού των οστών (μεταμόσχευση αρχέγονων αιμοποιητικών κυττάρων) από ιστοσυμβατό δότη. Αποτελεί μια κυτταρική θεραπεία ρουτίνας η οποία εφαρμόζεται τα τελευταία 30-40 χρόνια, αυξάνοντας τις πιθανότητες επιβίωσης από νοσήματα όπως η λευχαιμία και λοιπά αιματολογικά νοσήματα, στο 90% των περιστατικών. Άλλα νοσήματα που θεραπεύονται μετά από την συγκεκριμένη κυτταρική θεραπεία είναι η σοβαρή συγγενής ανοσοανεπάρκεια και η μεσογειακή αναιμία από τα γενετικά νοσήματα και οι συμπαγείς όγκοι μαστού, εγκεφάλου, οστών, πνεύμονα κα.
• Άλλη πηγή αρχέγονων αιμοποιητικών κυττάρων είναι το περιφερικό αίμα και η συλλογή τους γίνεται με μία διαδικασία παρόμοια με εκείνη της συλλογής αιμοπεταλίων, που πραγματοποιείται στις αιμοδοσίες, μετά από χορήγηση αυξητικών παραγόντων στον δότη
• Τα τελευταία 30 χρόνια, η πλέον αποτελεσματική θεραπεία για τα σχετικά νοσήματα είναι η χορήγηση αρχέγονων αιμοποιητικών κυττάρων που λαμβάνονται από το ομφαλοπλακουντιακό αίμα. Η πρώτη επιτυχημένη μεταμόσχευση κυττάρων ομφαλοπλακουντιακού αίματος ως εναλλακτική της μεταμόσχευσης μυελού των οστών, πραγματοποιήθηκε το 1988 και από τότε ξεκίνησε το χρονικό της καθιέρωσης του ΟΠΑ στις κυτταρικές θεραπείες.

Ομφαλοπλακουντιακό Αίμα

Τις μονάδες ΟΠΑ συλλέγουν οι μαιευτήρες από τον πλακούντα και τον ομφάλιο λώρο, αμέσως μετά από έναν φυσιολογικό τοκετό και αφού το νεογνό έχει απομακρυνθεί από την αίθουσα. Η κα Σταυροπούλου διευκρίνισε, ότι τα κύτταρα που λαμβάνονται από το ΟΠΑ δεν είναι βλαστοκύτταρα όπως λανθασμένα πιστεύει το ευρύ κοινό, τα οποία είναι τα κύτταρα που πολλαπλασιάζονται στο ενδομήτριο της μητέρας στα πρώτα στάδια της γονιμοποίησης του ωαρίου για τον σχηματισμό του εμβρύου. Η ανακάλυψη των βλαστοκυττάρων και των ιδιοτήτων τους, που μπορούν να αποτελέσουν θεραπείες πρώτης γραμμής για μια πληθώρα σοβαρών ασθενειών ακόμα και στο μέλλον, προκάλεσαν παγκόσμιες αντιδράσεις επικαλούμενες ηθικούς προβληματισμούς. Τα κράτη προχώρησαν σε ειδικές νομοθεσίες απαγόρευσης της μελέτης τους, καθυστερώντας περίπου 20 χρόνια την πορεία της έρευνας τους. Για τον λόγο αυτό οι επιστήμονες θεώρησαν ότι θα μπορούσαν να τα αντικαταστήσουν με κύτταρα του ΟΠΑ, τα οποία είναι πιο ώριμα αιμοποιητικά κύτταρα, που διατηρούν κάποιες από τις αρχέγονες ιδιότητες τους.

Η κα Σταυροπούλου, μέσα από την διάλεξη της, κατέρριψε έναν μύθο γύρω από την διαδικασία δωρεάς ΟΠΑ και την αντίληψη που έχει εδραιωθεί στο ευρύ κοινό που αφορά τους λόγους αποθήκευσης ΟΠΑ για ιδία χρήση σε περίπτωση ασθενείας. «Είναι απαγορευτικό ιατρικά να δώσεις στο ίδιο το παιδί το δικό του αίμα και κανένας αιματολόγος παγκοσμίως δεν θα αναλάμβανε μια τέτοια περίπτωση», τόνισε η Διευθύντρια της Ελληνικής Τράπεζας ΟΠΑ, εξηγώντας ότι τα νοσήματα που απαιτούν μεταμόσχευση είναι κατά κύριο λόγο γενετικά, άρα το αίμα του ίδιου του ασθενή έχει την ίδια γενετική πληροφορία, ακόμα και την στιγμή της γέννησης του. Παράλληλα, διευκρίνισε ότι οι μονάδες που πρόκειται να δοθούν προς μεταμόσχευση, υπόκεινται σε ειδικές εξετάσεις για τυχόν γενετικές ανωμαλίες πριν χορηγηθούν στον λήπτη.

Σύστημα Ιστοσυμβατότητας

Το Σύστημα Ιστοσυμβατότητας, ή Μείζον Σύμπλεγμα Ιστοσυμβατότητας, όπως είναι ο επιστημονικός όρος, αποτελεί τον πιο σημαντικό παράγοντα στη διαδικασία για μια επιτυχημένη μεταμόσχευση. Κατά την αναζήτηση και επιλογή του κατάλληλου μοσχεύματος, βασική προϋπόθεση είναι να βρεθεί ιστοσυμβατός δότης, δηλαδή ο δότης που ταιριάζει με τον ασθενή ως προς τα Αντιγόνα Μείζονος Συμπλέγματος Ιστοσυμβατότητας (HLA). Η πιθανότητα, όμως, δύο τυχαίοι άνθρωποι να είναι όμοιοι ως προς τα HLA είναι 1/100.000, καθιστώντας απαραίτητη την δυνατότητα εφαρμογής λιγότερο πολύπλοκων και χρονοβόρων  διαδικασιών σε περίπτωση ανάγκης για μεταμόσχευση.

Αξίζει να σημειωθεί επίσης, ότι ενώ ως καταλληλότεροι δότες θεωρούνται τα αδέρφια του ασθενή, για διάφορους ιατρικούς λόγους πέρα από το σύστημα ιστοσυμβατότητας, μόνο το 30% των ασθενών έχουν ταυτόσημο συγγενή δότη. Στην περίπτωση που ο ασθενής δεν έχει αδέρφια ή δεν υπάρχει συμβατότητα μεταξύ τους, ο θεράπων ιατρός απευθύνεται στον Εθνικό Οργανισμό Μεταμοσχεύσεων της χώρας του, ο οποίος είναι και ο μοναδικός φορέας, σύμφωνα με τις παγκοσμίως ισχύουσες νομοθεσίες, που έχει την αρμοδιότητα και την πρόσβαση στις διεθνείς Δεξαμενές Δοτών Μυελού των Οστών ή ΟΠΑ, για να ξεκινήσει η τυπική διαδικασία αναζήτησης συμβατού μοσχεύματος,

Πλεονεκτήματα ΟΠΑ

• Μικρότερες απαιτήσεις συμβατότητας μεταξύ δότη και λήπτη
• Άμεση διαθεσιμότητα των μονάδων ΟΠΑ. Σε περίπτωση που εμφανιστεί ανάγκη μεταμόσχευσης, οι Τράπεζες ΟΠΑ μπορούν να διαθέσουν τις μονάδες ακόμα και μέσα σε 3 ημέρες, ενώ σε αντίστοιχη περίπτωση μεταμόσχευσης μυελού των οστών, η διαδικασία αναζήτησης και εύρεσης συμβατού δότη μπορεί να διαρκέσει 3-6 μήνες
• Μειωμένες πιθανότητες μετάδοσης ιών στον λήπτη, καθώς τα αρχέγονα κύτταρα ΟΠΑ δεν έχουν έρθει σε επαφή με το περιβάλλον και πιθανούς ξενιστές
• Μεγαλύτερη εκπροσώπηση μεινοτήτων και σπάνιων συνδυασμών αντιγόνων συμβατότητας, σε σχέση με τις Δεξαμενές Εθελοντών Δοτών (20% στις Τράπεζες ΟΠΑ έναντι 2-10% στις Δεξαμενές Εθελοντών)
• Εντελώς ακίνδυνη και ανώδυνη η διαδικασία της συλλογής των μονάδων ΟΠΑ για την μητέρα και το νεογνό

Τράπεζες ΟΠΑ

Αμέσως μετά την εφαρμογή των κυτταρικών θεραπειών που βασίζονται σε ΟΠΑ, δημιουργήθηκε η ανάγκη ίδρυσης ειδικών Τραπεζών ΟΠΑ, αρμοδιότητα των οποίων είναι:

• η συλλογή των μονάδων ΟΠΑ
• η επιλογή των «άριστων» μονάδων προς αποθήκευση, καθώς το 75-80% των μονάδων που συλλέγονται παγκοσμίως απορρίπτονται λόγω μη επαρκούς αριθμού κυττάρων, καθώς κατά τη λήψη των μονάδων δεν τηρούνται πάντα πιστά, οι κατευθυντήριες οδηγίες
• η επεξεργασία των «άριστων» μονάδων για αντιγονική ταυτότητα (για την μελλοντική ταυτοποίηση συμβατότητας μεταξύ δότη και λήπτη), μικροβιολογικό και ιολογικό έλεγχο
• η κατάψυξη και αποθήκευση των επεξεργασμένων «άριστων» μονάδων ΟΠΑ, σε υγρό άζωτο θερμοκρασίας -190°C
• η άμεση διάθεση για μεταμόσχευση μετά από σχετική εντολή του αρμόδιου Οργανισμού Μεταμοσχεύσεων

Το 1993 ιδρύθηκε η 1^η Δημόσια Τράπεζα ΟΠΑ στην Νέα Υόρκη, η οποία αποτελεί τη μεγαλύτερη ακόμα και στις μέρες μας, με συνολικά περισσότερες από 70.000 αποθηκευμένες μονάδες, ενώ ακολούθησε η ίδρυση αντίστοιχων Τραπεζών σε πολλές Ευρωπαϊκές πόλεις (πχ Παρίσι, Μιλάνο, Ντύσελντροφ, Βαρκελώνη, Λονδίνο κα) και στο Σίδνευ. Ο όρος «Δημόσια», δεν αναφέρεται στην κρατική της υπόσταση ή διοίκηση, αλλά στον δημόσιο χαρακτήρα της διάθεσης των μονάδων ΟΠΑ προς οποιονδήποτε τις χρειαστεί. Πλέον, 150 Τράπεζες ΟΠΑ για την Αλλογενή Μεταμόσχευση, όπως πλέον ονομάζονται, λειτουργούν σε όλο το κόσμο. Για να επιτευχθεί η διάθεση υψηλής ποιότητας μονάδων ΟΠΑ παγκοσμίως, αλλά και για την εξασφάλιση κοινών κανόνων λειτουργίας τους, όλες οι Τράπεζες ΟΠΑ θα πρέπει, μετά από μία χρονοβόρα διαδικασία ειδικών ελέγχων, να λαμβάνουν την ειδική διαπίστευση FACT–NetCord από τους αντίστοιχους οργανισμούς Foundation for Accreditation of Cellular Therapy (ΗΠΑ) και NetCord (Ευρώπη).

Τράπεζα ΟΠΑ του Ιδρύματος Ιατροβιολογικών Ερευνών Ακαδημίας Αθηνών

Η πρώτη Ελληνική Τράπεζα Ομφαλοπλακουντιακού Αίματος ιδρύθηκε στις αρχές του 2004 στο ΙΙΒΕΑ και έχει λάβει όλες τις απαραίτητες διαπιστεύσεις από το Ελληνικό Κράτος και το FACT-NetCord, είναι μέλος της Παγκόσμιας Δεξαμενής WMDA, της μεγάλης δεξαμενής της Αμερικής NMDP, της BMDW της Ολλανδίας και της γαλλικής Eurocord. Αυτή τη στιγμή η Τράπεζα διαθέτει 3.500 μονάδες ΟΠΑ, ενώ 22 μονάδες έχουν ήδη διατεθεί για μεταμόσχευση στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Λόγω μειωμένων δυνατοτήτων των νοσοκομείων να καλύψουν τον έλεγχο ιστοσυμβατότητας, η Τράπεζα ΟΠΑ του ΙΙΒΕΑ δημιούργησε δικό της Εργαστήριο Τυποποίησης HLA, πιστοποιημένο από την Ευρωπαϊκή Εταιρεία Ιστοσυμβατότητας (EFI) το οποίο τον τελευταίο χρόνο είναι και το μοναδικό εργαστήριο στην Ν.Α. Ευρώπη που χρησιμοποιεί την νεότερη τεχνολογία NGS (Next Generation Sequencing).

Όπως εξήγησε η κα Σταυροπούλου, σκοπός της Ελληνικής Τράπεζας ΟΠΑ είναι η συλλογή και επεξεργασία 12.000-20.000 μονάδων, όσων δηλαδή υπολογίζονται ότι καλύπτουν, εν μέρει, τη ζήτηση της επικράτειας αλλά και των Ελλήνων του εξωτερικού. Δεδομένου ότι τα αντιγόνα ιστοσυμβατότητας έχουν και φυλετικά χαρακτηριστικά, αυξάνονται οι πιθανότητες συμβατότητας μεταξύ ομοεθνών δότη και λήπτη. Σύμφωνα και με τις τελευταίες οδηγίες της Ε.Ε. συνιστάται η συλλογή μονάδων και από μειονότητες.

Εκτός από τη συλλογή, επεξεργασία, αποθήκευση και διάθεση μονάδων ΟΠΑ για μεταμόσχευση, οι δράσεις της Ελληνικής Τράπεζας ΟΠΑ του ΙΙΒΕΑA αφορούν και στα παρακάτω:

• Σεμινάρια προς μελλοντικούς γονείς που επιθυμούν να γίνουν δότες ΟΠΑ και να ενημερωθούν για τη διαδικασία που πρέπει να ακολουθήσουν. Οι γονείς, λίγο διάστημα πριν από τον τοκέτο, προμηθεύονται από την Τράπεζα την απαραίτητη ισοθερμική τσάντα που περιλαμβάνει τα σωληνάρια και τον ασκό, στα οποία πρέπει να αποθηκευτούν οι μονάδες που θα συλλεγούν για την μεταφορά τους από το μαιευτήριο προς τα Εργαστήρια της Τράπεζας για επεξεργασία και αποθήκευση τους.
• Σε συνεργασία με την Νευρολογική Κλινική του «Γ.Ν.Α. Γ.Γεννηματάς», από το 2008 εφαρμόζεται κυτταρική θεραπεία με μεσεγχυματικά κύτταρα, με πολύ καλά αποτελέσματα, σε ασθενείς που βρίσκονται στα πρώτα στάδια νευροεκφυλιστικών νόσων, όπως η Σκλήρυνση κατά Πλάκας και η Αμυοτροφική Πλάγια Σκλήρυνση (ALS). Τα μεσεγχυματικά κύτταρα βρίσκονται στον μυελό των οστών και στο ΟΠΑ, αλλά οι ιδιότητες τους μπόρεσαν να μελετηθούν πιο διεξοδικά μετά την ανακάλυψη των ιδιοτήτων του ΟΠΑ. Έχει αποδειχθεί ότι τα εν λόγω κύτταρα υποστηρίζουν τα αιμοποιητικά μετά τη διαδικασία της μεταμόσχευσης με ανοσοκατασταλτικό και ανοσορυθμιστικό τρόπο, αλλά επίσης έχουν την ικανότητα να διαφοροποιούνται σε οστά, χόνδρους και λιπώδη κύτταρα.
• Σε συνεργασία με το «Γ.Ν.Θ. Παπαγεωργίου», από το 2011 εφαρμόζεται μια ακόμα πιο σύγχρονη τεχνολογία που βασίζεται στη Μηχανική των Ιστών (Tissue Engineering) και αφορά στην λήψη κυττάρων από τον ασθενή, τα οποία επεξεργάζονται σε ειδικούς αντιδραστήρες για τη δημιουργία νέων ιστών που θα βελτιώσουν ή θα αντικαταστήσουν τη ζωτική λειτουργία των οργάνων του ίδιου του ασθενούς. Συγκεκριμένα, η Ορθοπεδική Κλινική του Νοσοκομείου αποστέλει στα Εργαστήρια της Τράπεζας ποσότητα λίπους του ασθενούς και ακριβή στοιχεία για το μέγεθος του χόνδρου που έχει τη βλάβη. Οι επιστήμονες του Εργαστηρίου, επεξεργάζονται το δείγμα και στη συνέχεια οι ορθοπεδικοί το τοποθετούν στο σημείο του σώματος όπου πρέπει να δημιουργηθεί ο νέος χόνδρος, με εξίσου πολύ καλά αποτελέσματα.

Συντάκτης: Δήμητρα Χατζηπαναγιώτου